Ομιλία Ευάγγελου Βενιζέλου στην εκδήλωση του Κύκλου ιδεών «Εθνικολαϊκιστές Vs. Υπνοβάτες. Η Ευρώπη και η Ελλάδα στον παγκόσμιο χάρτη του λαϊκισμού»
Η ανάγκη για ένα νέο ορθολογικό μέτωπο έναντι του εθνικολαϊκισμού*
Αγαπητές φίλες και φίλοι, σας ευχαριστώ θερμά για την ανταπόκρισή σας στην πρόκληση του Κύκλου και για την υπομονή σας.
Ευχαριστώ θερμά τον Ηλία Κανέλλη που συντονίζει, τους εισηγητές, τον Ανδρέα Πανταζόπουλο, τον Ιάσωνα Πιπίνη και τον Πέτρο Παπασαραντόπουλο και βεβαίως τον Βασίλη Παπαβασιλείου που νομίζω ότι συνόψισε με εξαιρετικό τρόπο και αφηγηματικά και αναπαραστατικά το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε, πού είναι ένα πρόβλημα ελληνικής και ευρωπαϊκής αυτογνωσία. Ένα πρόβλημα σχέσης με την Ιστορία, σχέσης όχι με το παρελθόν αλλά σχέσης με το μέλλον. Αυτό που συζητάμε είναι το πιο επείγον, το πιο επίκαιρο και το πιο πιεστικό πρόβλημα που έχουμε και στην Ελλάδα, στον μικρό μας τόπο, στο αλωνάκι, αλλά και στην Ευρώπη.
Εθνικολαϊκισμός και παράλληλα φαινόμενα
Ήταν πολύ φιλόδοξος ο τίτλος της εκδήλωσης. Θέλαμε να τοποθετήσουμε το εθνικολαϊκιστικό φαινόμενο και την αντίδραση σε αυτό μέσα στο παγκόσμιο χάρτη. Νομίζω ότι καταφέραμε να εστιάσουμε στην Ευρώπη και στη Λατινική Αμερική, λίγο ή πολύ σε όλο τον δυτικό κόσμο. Υπάρχουν φυσικά και ανάλογα συγκρίσιμα φαινόμενα, όπως ο φονταμενταλισμός, οι νέες μορφές τρομοκρατίας στον ισλαμικό κόσμο, στον αραβικό κόσμο. Φαινόμενα που έχουν σχέση με τον αυταρχισμό και με την λεγόμενη «αυταρχική δημοκρατία», ένας όρος που διάβασα πρόσφατα σε μια μελέτη του φίλου και συναδέλφου Νίκου Αλιβιζάτου. Υπάρχουν πράγματι και παράλληλα φαινόμενα το οποία αντιμετωπίζουμε, καταρχάς το θεμελιώδες φαινόμενο είναι η άνοδος της ακροδεξιάς και η αμφισβήτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Γιαυτό θα ήθελα να μου επιτρέψετε μετά από αυτές τις εμπεριστατωμένες εισηγήσεις που ακούσαμε, να επιχειρήσω μια σύνθεση για το εθνικολαϊκιστικό φαινόμενο πριν πάω στους υπνοβάτες, με τους οποίους πρέπει να ασχοληθούμε κάπως πιο συστηματικά.
Τα τέσσερα βασικά φαινόμενα που συνθέτουν τον εθνικολαϊκισμό
Κατά τη γνώμη μου το εθνικολαϊκιστικό φαινόμενο συναπαρτίζεται από τέσσερα βασικά φαινόμενα, που κινούνται παραλλήλως και συντίθενται πολλαπλασιαζόμενα. Τα φαινόμενα αυτά είναι ο εθνικολαϊκισμός, ο αυταρχισμός – περιλαμβάνει και την αμφισβήτηση των αξιών και των θεσμών της φιλελεύθερης δημοκρατίας- ο φόβος των μεσαίων στρωμάτων και η αντιορθολογική θεώρηση γενικώς. Και θα δούμε αν αυτά ισχύουν στο εργαστήριο που λέγεται Ελλάδα, και ποια θα έπρεπε να είναι η αντίδραση αυτών που εκλαμβάνουν ως απειλή το εθνικολαϊκιστικό φαινόμενο, και δεν υπνοβατούν αδιαφορώντας για αυτά που συμβαίνουν ή με τη σκέψη ότι δεν μπορεί σε χώρες όπως η δική μας να υπάρξει πρόβλημα αμφισβήτησης των βασικών κατακτήσεων, των οικονομικών, των νομισματικών, των κοινωνικών, και κυρίως των δημοκρατικών και δικαιοκρατικών κατακτήσεων, που περιλαμβάνουν βέβαια και την ένταξη της Ελλάδας στην ευρωζώνη και στο ευρώ.
Νέες μορφές εθνικισμού και κρατισμού
Το πρώτο φαινόμενο που βρίσκεται στο υπόστρωμα και στον πυρήνα τελικά του εθνολαϊκισμού είναι, όπως είπαν όλοι, ο εθνικισμός, ο οποίος τώρα πια εμφανίζεται όχι μόνο πολιτικός αλλά και οικονομικός. Αναδεικνύει την έννοια και τη σημασία του εθνικού κράτους σε μία περίοδο έντονης αμφισβήτησης της κρατικότητας, αλλά και έντονης διεκδίκησης της κρατικότητας.
Οι χώρες εκτός Ευρώπης, οι χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής μας δίνουν πολλά παραδείγματα διάλυσης της κρατικότητας. Όπως συμβαίνει για παράδειγμα, στη Συρία, όπως συμβαίνει στη Λιβύη, όπως ενδεχομένως φοβάται η Τουρκία ότι θα συμβεί στη δική της επικράτεια.
Από την άλλη μεριά, ακόμα και στην προηγμένη Ευρώπη, στην Ευρώπη η οποία κρατάει στη μνήμη της την έννοια της Ευρώπης των περιφερειών, βλέπουμε να υπάρχει διεκδίκηση κρατικότητας σε κρατικές οντότητες που έχουν πολύ μεγάλη παράδοση, όπως είναι, για παράδειγμα, το Ηνωμένο Βασίλειο με αφορμή το Brexit και αυτό που συμβαίνει κυρίως στην Σκωτία, και στην Ισπανία το πρόβλημα της Καταλονίας είναι πάντα ένα ανοιχτό πρόβλημα.
Αμφισβητούνται επίσης συλλήβδην όλα τα εθνικά μη ομοιογενή κράτη, τα οποία εμφανίζουν πολύ έντονες δυσλειτουργίες ιστορικές, πολιτικές, συνταγματικές. Χαρακτηριστικότερο ίσως είναι το παράδειγμα της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης. Ποιός όμως μπορεί να υποτιμήσει το γεγονός ότι οι Κούρδοι διεκδικούν πάντα ένα εθνικό κράτος.
Ο εθνικισμός ενισχύει την έννοια της κρατικότητας, γιατί θεωρεί ότι το κράτος είναι το τελευταίο καταφύγιο και το βασικό εργαλείο σε περιόδους κρίσης και μπορεί να δώσει απαντήσεις στις αγωνίες της κοινωνίας και ιδίως στις αγωνίες της μεσαίας τάξης.
Αυτή λοιπόν η ξαφνική έμφαση στο εθνικό κράτος οδηγεί καταρχάς στο Brexit που είναι μια εκδήλωση εθνικής ανεξαρτησίας και κυριαρχίας και αφετέρου μια αναζωπύρωση αυτοκρατορικής και αποικιοκρατικής ανάμνησης. Γιατί εμπεριέχει μια προσδοκία ανασύστασης ενός πεδίου βρετανικής κυριαρχίας, καθώς και του προνομιακού βρετανο-αμερικανικού δεσμού. Το φαινόμενο Τράμπ. Ο Τραμπ δεν εκλέγεται μέσα από την κοινή ενιαία εκλογική βούληση του αμερικανικού λαού, αλλά μέσα από την επιμερισμένη βούληση των πολιτειών. Και ως εκ τούτου είναι ο εκφραστής ενός πολύ περίεργου κρατισμού που δεν κινείται στο επίπεδο της ομοσπονδίας, αλλά κινείται στο επίπεδο των πολιτειών και βέβαια έχει ως βασικό στοιχείο του πολιτικού του λόγου τον οικονομικό εθνικισμό, την εθνική αγορά, νέα στοιχεία προστατευτισμού. Στη Γαλλία η μεγάλη συζήτηση αυτή τη στιγμή -με τη Λεπέν να είναι αναμφισβήτητα πρώτη στις δημοσκοπήσεις για τις προεδρικές εκλογές- είναι το Frexit, η πιθανή έξοδος από το ευρώ και η επαναφορά στο φράγκο. Αλλά δεν είναι μόνο η Γαλλία, είναι ο Πέπε Γκρίλο στην Ιταλία που μιλάει για τη λιρέτα.
Και δεν έχουμε μόνο εθνική αγορά και εθνικό νόμισμα ως εκδηλώσεις του οικονομικού εθνικισμού. Έχουμε και πολιτικό εθνικισμό στην αρχαϊκότερη μορφή του που είναι η ανάδειξη των εθνικών συνόρων, οι απαγορεύσεις εισόδου προσφύγων και μεταναστών, η ανύψωση τειχών, τα τείχη υπάρχουν – κι εμείς έχουμε μια μικρή συμβολή με το συρματόπλεγμα στον Έβρο- στη Βουλγαρία, υπάρχουν στην Ουγγαρία, υπάρχουν τώρα μεταξύ ΗΠΑ και Μεξικού. Και βέβαια το τείχος – πόσα χρόνια μετά την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου πού ήταν το τείχος του ψυχρού πολέμου- αναδεικνύει την έννοια της εθνικής ταυτότητας και της εθνικής καθαρότητας.
Ο εθνικισμός οδηγεί μέσου του εθνικού κράτους στην αναβίωση της έννοιας του κρατισμού. Και οικονομικά, στην αναβίωση του οικονομικού προστατευτισμού. Στην εναντίωση στην παγκοσμιοποίηση αλλά και στις ενιαίες περιφερειακές αγορές. Είτε αυτές είναι η ΕΕ ως ενιαία αγορά, είτε είναι οι μεγάλες συμβάσεις, η NAFTA, η TPP , η TTIP που δεν έγινε κοκ.
Οδηγεί και κάπου αλλού. Οδηγεί στη θετική ανάμνηση της ισορροπίας του Ψυχρού Πολέμου. Η Ρωσία αντιμετωπίζεται ειδυλλιακά ως ο άλλος πόλος σε έναν ψυχρό πόλεμο που μας επέτρεπε να έχουμε προστατευμένους χώρους επιρροής. Να είμαστε δηλαδή πάντα στη λογική της Γιάλτας. Και βέβαια επειδή πρέπει να απλουστεύονται τα πράγματα, γεωπολιτικές και ιστορικές σχέσεις, μεγάλα μορφώματα ιστορικά όπως είναι η Δύση, η δυτικότητα, αντιμετωπίζονται με έναν απλοϊκό τρόπο ως εμπορικός πόλεμος. Οι ΗΠΑ και η ΕΕ αντιμετωπίζονται ως αντίπαλοι ενός απλά και μόνο εμπορικού πολέμου. Λες και αυτό προσδιορίζει τη σχέση ΗΠΑ- Ευρώπης ή αυτό προσδιορίζει τις σχέσεις ΗΠΑ – Καναδά ή ΗΠΑ- Αυστραλίας.
Αυτός είναι ο πρώτος πυλώνας του εθνικολαϊκισμού: Εθνικισμός- Κρατισμός – Προστατευτισμός.
Αυταρχισμός και αμφισβήτηση των αξιών και των θεσμών της φιλελεύθερης δημοκρατίας
Ο δεύτερος πυλώνας, ο οποίος περιλαμβάνει τον λαϊκισμό και τα παράπλευρα φαινόμενα και μπορεί να μας προσφέρει έναν κοινό παρανομαστή και ένα εργαλείο ερμηνευτικό είναι ο αυταρχισμός εν ευρεία εννοία. Που δεν είναι απλά και μόνο η αμφισβήτηση των αξιών και των θεσμών της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Θυμίζω όλα αυτά που ακούσαμε για την Ουγγαρία, όλα αυτά που βιώνουμε στην Ελλάδα, σε σχέση με τη δικαιοσύνη, τις ανεξάρτητες αρχές, τα Μέσα Ενημέρωσης, το κλίμα. Τα ίδια προβλήματα ακριβώς υπάρχουν στην Ουγγαρία και την Πολωνία, που είναι χώρες κατηγορούμενες για προβολή των ευρωπαϊκών αξιών, για προσβολή της Συνθήκης της Λισσαβόνα, κινείται διαδικασία παράβασης του άρθρου 7 της Συνθήκης για την Πολωνία σε σχέση με τη συνταγματική δικαιοσύνη, το σεβασμό του συνταγματικού δικαστηρίου, και τα Μέσα Ενημέρωσης. Υπάρχει βέβαια και η πιο «απλή» εκδοχή της Τουρκίας, όπου συλλαμβάνονται τα μέλη του Συνταγματικού Δικαστηρίου και το ζήτημα αντιμετωπίζεται πιο δραστικά, πιο γρήγορα και πιο εύκολα!
Αλλά η αλήθεια είναι ότι καταργείται αυτό το συναινετικό πλαίσιο της δημοκρατίας, το συναινετικό πλαίσιο που είχε αναδείξει ο Κέλσεν ως μεγάλος αντίπαλος του Κάρλ Σμίτ. Και αναδεικνύεται αυτή η συγκρουσιακή, ριζοσπαστική δημοκρατία, η βασισμένη στον εσωτερικό εχθρό. Απέναντι στην δημοκρατία προβάλλεται ο ντεσιζιονισμός. Αυτός είναι ο μοχλός που έχει ανάγκη η κοινωνία που φοβάται, η φοβική και φοβισμένη κοινωνία προκειμένου να αντιμετωπίσει την απειλή. Δεν θέλει δημοκρατία, θέλει αποφασιστικότητα και αποφασιστοκρατία. Έχει αυτό μεγάλη σημασία για τη ροπή στην αποτελεσματική, μονοπρόσωπη κατά προτίμηση, εξουσία. Ένα παιχνίδι που έχει παιχθεί κατά κόρον. Το είχε παίξει ο Ντε Γκώλ, στην μετάβαση από την τέταρτη στην Πέμπτη Γαλλική Δημοκρατία και στο λεγόμενο ημι-προεδρικό σύστημα. Το παίζει τώρα ο Ερντογάν με την μετάβαση από το κοινοβουλευτικό στο προεδρικό σύστημα. Άρα θέλουμε ισχυρό μονοπρόσωπο όργανο και αδιαμεσολάβητη σχέση του με το λαό μέσω δημοψηφισμάτων, χωρίς τις πολυπλοκότητες της αντιπροσωπευτικής, κοινοβουλευτικές δημοκρατίας.
Παρόλα αυτά, τη μεγάλη ευκαιρία ανάδειξης των ακροδεξιών, ξενοφοβικών, ρατσιστικών, λαϊκιστικών, εθνικολαϊκιστικών κομμάτων την έδωσε η κοινοβουλευτική δημοκρατία. Ακόμα και στη Γαλλία η κοινοβουλευτική εκδοχή ενός ημιπροεδρικού συστήματος έδωσε την ευκαιρία να αναδειχθεί στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ο λόγος πατρός και θυγατρός Λε Πεν.
Άρα πρόκειται πραγματικά για την ακύρωση κλασσικών φαινομένων που δεν αφορούν μόνο τους θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας άρα της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου, αλλά αφορούν και κάτι άλλο. Αφορούν την ακύρωση του βασικού ιδεολογικοπολιτικού φάσματος πάνω στο οποίο βασίζεται η φιλελεύθερη δημοκρατία: του άξονα «αριστερά – δεξιά».
Ο άξονας αριστερά – δεξιά χάνει τη σημασία του, υποκαθίσταται από άλλους άξονες. Στη χώρα μας υποκαταστάθηκε από τον άξονα μνημόνιο - αντιμνημόνιο, που διέλυσε τον άξονα αριστερά- δεξιά. Αυτό συνεπάγεται και την μεγαλύτερη εν τοις πράγμασι αμφισβήτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Ο φόβος των μεσαίων στρωμάτων
Βέβαια όλα αυτά θέλουν ανθρώπους. Θέλουν μια διάσταση συναισθηματική, ιδεολογική, ψυχολογική που είναι ο φόβος των μεσαίων στρωμάτων. Άλλωστε η ιστορία μας διδάσκει ότι ο φασισμός, ο μεσοπολεμικός ευρωπαϊκός φασισμός, ήταν η ριζοσπαστικοποίηση των απεγνωσμένων μεσαίων στρωμάτων που έβλεπαν τον κίνδυνο της φτωχοποίησης που είναι κάτι πολύ χειρότερο από την προλεταριοποίησή τους.
Και εδώ έχουμε δύο άλλα πολύ σημαντικά φαινόμενα που ενισχύουν τέτοιου είδους ροπές που είναι ο φόβος της απώλειας του κεκτημένου. Εξ ού και ηπολιτική θεολογία του εθνικολαϊκισμού γιατί πρόκειται για τη θεολογία του παραδείσου και του εκπεσόντος ανθρώπου, ο οποίος υπέπεσε στο προπατορικό αμάρτημα, μόνο που το προπατορικό αμάρτημα δεν ήτανε η φούσκα, η πλεονεξία, ο καταναλωτισμός, αλλά ήταν το ότι ψηφίσαμε λάθος κόμματα και είχαμε λάθος κυβερνήσεις παρότι ήταν δημοκρατικά νομιμοποιημένες ψηφιζόμενες και ξαναψηφιζόμενες κατ’ επανάληψη με μεγάλες έως και συντριπτικές πλειοψηφίες. Άρα υπήρχε ένα αμάρτημα και τώρα πρέπει να έρθει η τιμωρία, μόνο που η τιμωρία δεν έρχεται στον εκπεσόντα άνθρωπο και ιδίως τον μη προνομιούχο που έγινε προνομοιούχος και μικρομεσαίος και τώρα αναζητά τον παράδεισό του, που ήταν ο παράδεισος της ελληνικής μεταπολίτευσης. Αλλά η τιμωρία πρέπει να έρθει σε εκείνους που ψηφίστηκαν για να του δώσουν τον παράδεισο και του τον έδωσαν, αλλά δυστυχώς ο παράδεισος χάθηκε.
Το δεύτερο είναι ότι και εσωτερικά και εξωτερικά, κι όταν λέω εξωτερικά εννοώ και σε ευρωπαϊκό και σε παγκόσμιο επίπεδο, έχουμε όξυνση των ανισοτήτων, ή για να είμαι ακριβέστερος δεν έχουμε τόσο όξυνση των ανισοτήτων όσο έχουμε μια δραματική επίγνωση των ανισοτήτων. Γιατί ανισότητες πάντα υπήρχαν και σε πολύ πιο ακραίο βαθμό, αλλά η επίγνωση τώρα λόγω του διαδικτύου, λόγω της δυνατότητας άμεσης ενημέρωσης σε πραγματικό χρόνο είναι πάρα πολύ μεγάλη. Υπάρχει υψηλός βαθμός πληροφόρησης και άρα επίγνωσης και όλα αυτά αλλοιώνουν συμπεριφορές οι οποίες υπήρχαν σε λανθάνουσα μορφή, τώρα όμως εκδηλώνονται με πάρα πολύ έντονο τρόπο.
Η αντιορθολογική θεώρηση
Και ο απώτερος, ο βαθύτερος κοινός παρανομαστής όλων αυτών των φαινομένων είναι η αντιορθολογική θεώρηση. Η αντιορθολογική θεώρηση περιλαμβάνει όλα αυτά τα στοιχεία. Αναφέρθηκε ο Βασίλης Παπαβασιλείου στον καταγωγικό εθνικολαϊκισμό. Στον εθνικολαϊκισμό του επαναστατημένου Έθνους, και των πρώτων χρόνων της συγκρότησής του νέου ελληνικού κράτους. Γιατί βεβαίως εκεί υπήρξε μια πολύ μεγάλη παρεξήγηση στην οποία είχα την ευκαιρία να αναφερθώ τη Δευτέρα, μιλώντας για τον Διονύσιο Σολωμό. Η Εθνική αφήγηση κατάφερε να καταστήσει κυρίαρχη ιδεολογία, την ιδεολογία όχι της νίκης αλλά την ιδεολογία της θυσίας και της ήττας. Η οποία στη συνέχεια καταφεύγει στην προστασία των μεγάλων δυνάμεων για να γεννηθεί ένα προτεκτοράτο το οποίο έχει συνείδηση όμως ανεξάρτητου κράτους. Κι όχι μόνο ανεξάρτητου αλλά και συνταγματικού κράτους. Η σύλληψη είναι καταπληκτική. Από το πουθενά ξεκινάμε να ζητήσουμε ανεξάρτητο εθνικό κράτος, απόσχιση από την οθωμανική αυτοκρατορία, κόντρα στην κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής ως φορέας του αιτήματος του διαφωτισμού αλλά και των αιτημάτων του μετα-βεστφαλικού κράτους και καταφέρνουμε να αποκτήσουμε, έστω μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου, κάποια εθνική κυριαρχία έστω υπό προστασία και άρα υπό επιτήρηση, και Σύνταγμα για να γίνουμε μια πρώιμη συνταγματική δημοκρατία. Αυτό όμως δεν μα απάλλαξε ποτέ από τα βάρη της θεωρίας της συνωμοσίας, η οποία υπήρχε σε όλο τον ανατολικό μεσαίωνα και στον δυτικό, υπήρχε τα χρόνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, υπήρχε κατά τη διάρκεια της επανάστασης της ανεξαρτησίας, και συνέχισε απτόητη στα 200 χρόνια ελεύθερου βίου του νέου ελληνικού κράτους.
Η κοινωνία αντιδρά στην απομάγευση. Ο Μαξ Βέμπερ δεν επιβεβαιώνεται στην Ελλάδα. Άλλοτε επειδή υπάρχει ο χαρισματικός ηγέτης, άλλοτε επειδή υπάρχει ο φόβος, άλλοτε επειδή υπάρχει ο συμβολισμός του βασιλιά που είναι η συνέχεια του αυτοκράτορα, άλλοτε επειδή υπάρχει ο θρησκευτικός λόγος που εμπλέκεται με τον εθνικό, υπάρχει το στοιχείο της «μάγευσης», και πάντα αναζητάται ο «από μηχανής θεός».
